Apre yon diskisyon
sou radyo Enèji Boston Samdi 17 Me, mwen deside pale de kisa demokrasi a ye e evalye
eta demokrasi peyi dayiti. Lè wa pale de sitiyasyon osinon nan ki eta ke demokrasi
andedan nenpot ki peyi ye, ou dwe evalye 7 karakteristik pou detèmine eske
demokrasi ap vanse osinon eske lap fè bak. Jodia a se ekzèsis sa a ke nou pral
fè pou nou gade ansanm ki kote nou ye e kisa ki dwe fèt pou nou vanse nan peyi
nou Ayiti.
Premye
evalyasyon: Patisipasyon sitwayen yo nan lavi politik la
Nan pati sa a n a pral analize si sitwayen yo patisipe
efektivman nan desizyon politik peyi a,
paske, san patisipasyon reyèl, sitwayen yo pa gen demokrasi. Nan yon
sistèm demokratik, sitwayen yo
patisipe dirèkteman nan desizyon politik,
lè yal vote. Nan peyi nou gen 4.5 milyon sitwayen ki kapab vote. Nou poko
konnen ki pousantaj nan 4.6 milyon Ayisyen kap viv aletranje ki elijib pou
vote. Fok lalwa
ak KEP la defini sa e mete estrikti pousa. Sitwayen yo gen 2 jan ke yo kapab
vote.
Premye jan an se lè yo patisipe pèsonèlman nan diskisyon yo e
ke yo vote pou bay opinion yo sou yon kesyon. Sitwayen peyi dayiti te fèsa le 29
Mas 1987 lè yo tal vote pou apwouve konstitisyon 1987 la. Lè ekzèsis sa a fèt
yo rele sa demokrasi dirèk.
Dezyèm jan an se lè sitwayen yo al vote pou chwazi kèk
lot sitwayen pou al reprezante yo andedan leta a. Nan 2 ka sa yo peyi dayiti fè
anpil progrè depi 1986 pou rive jodia. Men genyen jefo ki dwe fèt pou ke
sosyete a ede sitwayen yo gen plis konesans kap pèmèt yo analize pi byen ki
stil chwa ki devan yo. Nan yon peyi ki gen 56 pousan analfabèt, sitwayen yo pandan 20 lane pran gwo
koutba ak desepsyon nan chwa politik ke yo te fè. Yo chwazi kandida nan
Lavalas, Lespwa ak INITE ki pa realize sa yo te pwomèt. Kandida sa yo lè yo vin
chef, yo bliye pèp la ke yo kite nan plis mizè.
Kesyon ki poze jodia nan kad
patisipasyon politik sitwayen yo, se
kisa nou ta dwe fè, antan ke sosyete, pou ranfòse kapasite sitwayen yo, pou
yo wè pi klè, lè yap chwazi moun pou dirije peyi a? Kisa ki kapab fèt onivo
edikasyon politik nan baz pèp la, pou ede’l pran mwens move kou lè y ap chwazi
dirijan magouyè e vole, dirijan chat nan sak? Jodia gen anpil sitwayen kap plenyen de move kou ke yo pran
nan men Aristide ak Lavalas ki pa respekte pawòl yo e de koutba yo pran nan men
Preval ak Lespwa e INITE ki pa remèt anyen tou. Pwen sa a mande gwo refleksyon,
pou nou kapab fè patisipasyon politik la pi efikas, pou ke demokrasi nou
kontinye vanse. Entelektyèl yo ta dwe fè gwo jefò pou kompran fenomèn sa a e
pou yo pwoduy kèk rekomandasyon ak strateji pou ede peyi a sou kesyon sa a.
Dezyèm
evalyasyon: Egalite
Lè ou ap konstwui oun sistèm demokratik yon sèten
egalite fèt pou egziste ant sitwayen yo. Lè diskisyon ap fèt sou egalite nan yon
sosyete demokratik, genyen de moun
ki panse ke, sou yon fòm ou sou yon
lòt, fòk sosyete a chèche ekilibre egalite ant sitwayen yo. Pou moun sa yo,
egalite sa a, ki ta dwe ekziste, se yon bagay ki obligatwa. Gen lòt moun ki
panse ke reyalizasyon egalite sa a se yon bagay ki enposib. Genyen yon twazyèm
gwoup moun ki panse ke men’m si egalite sa ta posib, li pa ta swetab. Nan oun
vizyon jeneral, lè nap pale noumenm de egalite nan yon sosyete demokratik, kisa
nou vle di pasa? Noumenm lè nou
pale de egalite, nou wè 5 bagay.
Egalite politik, egalite devan lalwa, egalite pou chak sitwayen jwen menm chans
nan sosyete a, egalite ekonomik ak egalite sosyal ke nou rele egalite respè
tou.
Kisa sa vle di
egalite politik et ki kote nou ye nan sa?
Kom nou nan yon demokrasi patisipativ e repwezantativ,
egalite politik vle di dwa pou chwazi moun ka pral dirije’w e dwa ke ou genyen
pou vin kandida tou. Nan konsiderasyon sa yo, chak sitwayen dwe jwen yon kote
poul vote lib libè, e vot chak sitwayen gen menm valè, lè y ap konte vot yo.
Fòk nou pa bliye di ke pou ou kapab vote, fòk ou se yon sitwayen. Chak peyi k
ap konstwui yon demokrasi toujou defini kimoun ki sitwayen, osinon kijan ou
kapab vin yon sitwayen si ou chwazi sa. Genyen yon seri de peyi ki otorize
sitwayen yo pran sitwayènte lòt peyi ; genyen peyi tou ki pa otorize sa.
Gen posibilite tou pou pèdi sitwayènte’w. Gen anpil peyi ki fè ou pèdi
sitwayènte ke ou genyen, lè yo fè’w sèmante sou konstitisyon yo. Yo rele sa
sèman alejans. Chak peyi tabli règleman sou sa. Sijè sa a reprezante yon gwo
deba jodi a nan mitan Diaspora a. Nan peyi panou, egalite politik la egziste.
Kisa sa vle di
egalite devan lalwa?
Sa vle di ke sistèm jiridik la ap trete tout moun menm
jan. Se pousa ke sembòl lajistis se yon dam ki gen yon bandwòl bouche je l ki
ampeche li wè. Sembòl sa a empòtan pou komprann, paske li vle di ke lajistis pa
gen fòs kote, nan oun demokrasi. Se pousa, nan yon demokrasi, yo tabli lalwa ke
tout moun dwe respekte. Sou dosye sa a, peyi nou genyen anpil jefo poul fè, pou
tabli yon sosyete kote lajistis blayi. Jodi a sistèm jiridik peyi nou an gen
anpil pwoblèm, e pa genyen sa yo rele egalite sitwayen yo devan lalwa. Sa vle di ke gen travay ki dwe fèt pou chanje sa. Kisa ki ta dwe fèt pou chanje sa ?
Mesye kap fè politik yo pa vrèman enterese nan dosye sa a, paske yo pa pibliye
okenn pwopozisyon sou sa. Yo plis enterese politize dosye jistis yo, olye ke yo
pale de modènizasyon sistèm jidisyè a. Anpil fwa dosye jidisyè yo tounen yon
zouti pou fè zen ou make pwen politik. Dosye Jij Jean Serge Joseph la se yon
bon egzamp. Malgre konsiderasyon sa yo, sa pa vle di ke lajistis pa fè pwogwè.
Okontrè. Enstalasyon Konsèy Siperyè Pouvwa Jidisyè ke tout moun rele CSPJ a, se
yon pa nan oun bon direksyon. Lefèt ke lajistis ap fè jefò nan dosye Jean
Dominik la, se yon bon siyal ke empinite, penyen lage a ki te eksziste sou gouvènman anakopopilis yo pap kontinye donnen nan peyi dayiti. Lefèt ke ministè lajistis
la ap travay sou dosye detansyon prevantif la, se yon bon bagay tou. Men sa pa
sifi. Fòk gen travay ki fèt pou fòme jij yo, modènize tribinal yo, mete bonjan
ekipman, aktyalize kòd yo elatrye. Fòk moun kap fè politik yo fè plis jefò, nan
kad anbisyon politik yo, pou yo
prezante nasyon an oun plan pou modènize e amelyore sistèm jidisyè nou an.
Kanta politisyen ki ofisyèlman prezante, pibliye e distribye plan pa yo, mwen pokò tande yo eksplike, si yo ta
gen pouvwa a nan men yo, kijan yo ta modènize lajistis, pou fè egalite sitwayen
yo devan lalwa tounen yon reyalite.
Egalite chans
Sa gen rapò a jan sosyete a oganize
sosyalman, e jan li pèmèt chak moun pwogwese e evolye nan lavi ya. Egalite
chans vle di tou ke chak moun gen dwa monte ou desann nan eskalye sosyal ke
chak peyi genyen. Nan peyi dayiti, yo gen tandans di ke genyen 3 klas sosyal : Boujwa, klas mwayèn ak mas la. Mwen pa konnen si se vre.
Egalite chans vle di tou ke pap gen baryè atifisyèl ki anpeche moun touché sa
yo dwe touché an fonksyon de kompetans yo e de travay ke yo reyalize . Fòk nou
di tou ke gen kèk sosyete ki marye lajan ak jan sosyete a oganize sosyalman, ak
jan sitwayen yo monte ou desann sot nan yon klass sosyal al nan oun lòt. Pa
egzamp, pwofesè inivèsite yo, anjeneral, yo pa byen peye yo, men w ap jwen ke
sosyete a mete yo nan yon kategori sosyal siperyè ki pa gen rapò ak konbyen
lajan yap touche. Sa a se yon lot diskisyon. Sa vle di ke menm si gen de moun
ki kwè sa, selon sosyete a, lajan pa deside de nivo ou ran sosyal ou. Egalite
chans lan depann de valè ke sosyete a chwazi pou detèmine ran sosyal yo. Nan
peyi dayiti, egalite chans pa vrèman ekziste. Moun ki vle pouvwa pa vrèman
konnen kijan pou chanje sitiyasyon sa a e kijan pou yo kreye yon sosyete kote
egalite chans la ekziste toudbon. Deba sou kesyon empotan sa a manke
anpil nan sosyete panou. Jodi a moun ki gen vizibilite piblik yo ta dwe ap
diskite sou ki mannyè pou yo ta kreye egalite chans nan peyi Dayiti.
Egalite
ekonomik
Lè ou tande tèm sa, ou kapab panse ke sa vle di ke
tout moun nan sosyete a ap fè menm kalite lajan. Se pasa. Lè nap pale de
egalite ekonomik, kisa sa vle di ? Sa vle di ke tout moun nan sosyete a ta dwe
benefisye de yon minimòm sekirite ekonomik. San sa, lap difisil pou gen vrèman
sa yo rele libète, ak lòt egalite yo ki kle pou demokrasi. Sekirite ekonomik la
bay sitwayen yo posibilite pou vin yon sitwayen aktif toudbon. Yon moun ki nan
mizè pa kapab patisipe aktivman nan lavi kominote a. Gen moun ki di ke, lè gen
anpil inegalite, sa elimine sa yo rele egalite chans, nan oun demokrasi. Jodi
a, nan peyi nou, eske egalite ekonomik la se yon reyalite? Repons la se non.
Kisa ki dwe fèt pou kreye yon sèten egalite ekonomik nan sosyete panou? Ki
pwogram pati politik yo ak lidè yo, pou kreye egalite ekonomik sa a, ki t ap
bon pou anpil sitwayen nou yo? Anpil nan lidè sa yo pase plis tan ap pale de zen
nan radyo, olye yo vin prezante ou pwopoze nasyon an oun plan ki ta ka pèmèt
egalite ekonomik sa vin yon reyalite e retire pèp peyi dayiti nan mizè.
Egalite sosyal
Egalite sosyal ou egalite respè se yon bagay ki
difisil pou eksplike. Lè wap pale de egalite sosyal, sa ta vle di ke nan
sosyete a pa gen ni klass ni ran sosyal ke tout sosyete rekonèt egzistans yo.
Lè w ap pale de egalite sosyal, sa ta vle di ke menmsi gen oun pakèt moun ki
gen orijin diferan, sitiyasyon diferan ak mwayen diferan, sosyete a aksepte
tout malgre diferans sa yo. Lè wap pale de egalite sosyal, sa gen ladanl tout
yon aspè relasyon pèsonèl, ke okenn lòt aspè egalite yo pa modifye, tankou lè
moun di ke nèg lavil se grannèg. Pwen sa a enpòtan pou analize, paske
Duvalyeris yo sèvi avèk li pou mennen revolisyon yo. Lavalas tou sèvi avèk li,
lè lap pale de moun anwo ak moun anba, lè yo te kon pale de wòch nan dlo ak wòch
nan solèy, osinon de boujwa patripòch, pa rapò a malere. Jodi a yon deba serye
dwe fèt sou kesyon sa a nan peyi nou. Genyen anpil pwogrè ki fèt nan nouvo jèn
jenerasyon ayisyen kap monte yo. Men pa gen okenn pwopozisyon politik de lidè
politik nou yo pou diskite de kesyon sa a nan kad demokrasi ke nap eseye
konstwui a.
Twazyèm
Evalyasyon: Libète ke sosyete a garanti bay sitwayen yo
Se sa anpil moun rele libète ak dwa nan demokrasi. Sa
se vle di libète pou sitwayen lan aji san okenn restriksyon osinon avèk yon
seri de restriksyon ke lalwa defini. Lè ou pale de dwa nan kontèks sa a, sa vle
di libète espesifik ke lalwa garanti. Bagay ke yo rele libète total la pa
egziste nan demokrasi. Libète pa’w fini kote libète lòt la komanse. Sa vle di
nan sa w ap fè nan demokrasi, ou pa dwe bliye ke genyen yon lòt ki egziste e ki
pa nesèman panse ou vle aji menm jan avèk ou. Genyen plizyè kategori de libète,
ke ou jwenn nan dwa sivik yo: Dwa pou w vote, libète lapawòl, libète laprès,
libète reyinion, libète relijyon, libète pou sikile e sistèm jiridik la pa dwe
gen ladanl oken trètman gwo ponyèt. Nan konstwui yon sistèm demokratik ki respekte
eleman sa yo, genyen yon eleman ki esansyèl, se latolerans. San li, anyen pa
kapab mache. Peyi dayiti fè anpil pwogwè nan domen libète sa yo, menmsi gen de
twa moun ki di le kontrè. Jodi a onivo libète pou laprès, ayiti 47èm sou 185
peyi. Sa se gwo progrè menmsi gen anpil travay ki rete poufèt. Map fè nou sonje
ke an 2003 sou Aristide nou te 185èm mondyal nan domèn sa a. Sa pa t bon ditou alepòk
e rapò yo la pou montre sa.
Katryèm
evalyasyon: Youn sistèm pou reprezante tout moun
Nan yon demokrasi patisipatif e reprezantatif, sistèm
politik la kreye yon seri de pòs pou al reprezante yon nomb spesifik de moun.
Sa vle di ke moun sa a ke pèp la chwazi nan oun zòn, pral aji nan enterè moun
ki ba l manda pousa. Nan peyi dayiti gen yon nomb de sitwayen nan seksyon
kominal ki chwazi Kasèk. Genyen tou yon nomb de sitwayen anndan yon
sikonskripsyon ki chwazi depite. Finalman, sitwayen depatman yo ki gen
plizyè komin ladan yo chwazi senatè. Depi 24 lane nou remake ke moun ki resevwa
manda yo ,fè oun politik ki pa nan enterè kominote ki nonmen yo. Wòl reprezantan sa ke pèp la
chwazi a, se pou li respekte manda li nan respekte pwomès ki fèt. M ap repete l, nan peyi
nou, moun sa yo ki resevwa manda yo pote non Kasek, Majistra, Depite, Senatè ak
Prezidan. Depi ke nou komanse konstwui demokrasi nou, genyen yon gwo pwoblèm.
Nan chak eleksyon ki fèt, soti 1990 rive 2010, pèp la toujou chanje 99% depite
yo, 99% senatè yo ak
99% majistra yo, paske yo pa remèt machandiz ke yo te pwomèt, lè yo tap fè
kampay. Kisa ki dwe fèt, pou fòse reprezantan ke pèp la chwazi pou al
reprezante l nan meri yo ak nan palman an respekte manda yo ? Lè nou gade bilan
elu ke pèp la chwazi depi 24 lane, bilan sa yo pa bon ditou, paske yo negatif. Elu sa yo
plis regle zafè yo ke yo regle zafè pèp la. Anakopopilis yo toujou reyisi san pèp
la. Kisa ki ta dwe fèt pou ke elu yo travay pou pèp la, olye ke yo reyisi san
pèp la? Kisa ki
ta dwe fèt pou nou tout ayisyen gen bonjan reprezantasyon anndan leta a?
Senkyèm
evalyasyon: Rejim Lalwa
Nan yon demokrasi se lalwa ki mèt, se lalwa ki domine
tout bagay, e se respè total de sa lwa yo di. Tout moun dwe obsève, respekte sa
lwa yo di jiskaske yo chanje. Kelkeswa moun ki nan sosyete a, li mèt chèf, li
pa chèf, ke l rich ke l pòv, tout moun anba lalwa. Rejim lalwa ponkò ateri nan
peyi dayiti menm si gen jefò kap fèt pou chanje sa. CSPJ ya gen anpil travay
devan li pou ke li fè sistèm jidisyè ya endependan e modèn.
Sizyèm
evalyasyon: Sistèm elektoral
Nan yon sistèm demokratik premye objektif rejim
reprezantatif e patisipatif la, se pèmèt sitwayen yo egzèse yon kontwòl sou
desizyon politik yo ak sou otorite ki nan tèt leta a. Kòm pèp la pa kapab
prevwa kijan Prezidan, Senatè, Depite ak Majistra ke li chwazi pral aji lè yo
rantre anndan biwo leta, sèl mwayen ke pèp la genyen nan men li, se vote pou l
konsève chèf kap travay, e elimine sa ki pa respekte pwomès yo. Se pou rezon sa
a ke, nan yon demokrasi, yon sistèm elektoral fyab sa kapital pou fè demokrasi a mache, paske se sou li ke
patisipasyon politik la baze. Sistèm elektoral fyab la ankouraje patisipasyon
votan yo anfonksyon de ankourajman ou de desepsyon yo, pa rapò a lidè politik
kap dirije yo nan palman e nan pouvwa ekzekitif la. Depi 1987 nap eseye
konstwui yon sistèm elektoral ki fyab. Jodi a apre 10 eleksyon, 17 konsèy
elektoral pwovizwa e plis pase 700 milyon dola meriken ki depanse pou eleksyon
peyi dayiti pokò genyen yon sistèm elektoral ki fyab. Lavalas, Lespwa ak INITE
ki bay 4 gouvènman konstitisyonèl pa jamen oganize yon eleksyon lib, onèt e
demokratik. Ekip politik sa ke mwen rele anakopopilis te kontwole 14 nan 17
konsèy elektoral yo. Yo te toujou sèvi ak kontwòl sa pou fè koudeta elektoral.
Sa vle di chanje rezilta eleksyon yo ak mamb KEP ke yo kontwole. Ekip sa a fò nan vòlè eleksyon. Yo pap
mete pye nan eleksyon si yo pa kontwole KEP ya. Tout eleksyon akseptab ki fèt
an Ayiti depi 1990, se toujou gouvènman pwovizwa ki toujou oganize yo. Prezidan
Trouillot ak Prezidan Alexandre, se yo ki te oganize eleksyon lib libè an 1990
e an 2006. Gouvènman konstitisyonèl Lavalas, Lespwa ak INITE toujou nan koudeta
elektoral e nan vòlè eleksyon. Si pou demokrasi peyi nou vanse, fòk nou
finalman tabli yon sistèm elektoral fyab kote sitwayen kapab vote san presyon e
kote mamb KEP pa prale nan politik chanje rezilta eleksyon. Yon sistèm elektoral
fyab ap jwe yon wol enpòtan nan fè demokrasi nou mache byen. Pa genyen anpil
refleksyon nan peyi nou sou kijan pou konstwui yon sistèm elektoral ki fyab e
ke tout ayisyen fè konfyans.
Setyèm
evaliasyon: Edikasyon
Edikasyon se prensip fondamantal e se poto mitan
demokrasi a. Pou yon demokrasi mache byen, ou bezwen sitwayen ki gen yon ti
konesans lakay yo menm si nou kapab diskite de nati de konesans sa ki nesesè.
Yon sitwayen genyen poul fè chwa pa rapò ak kandida yo, pwogwam ke yo pwopoze e sou diferan kesyon. Pou
sitwayen an kapab fè sa, li dwe konnen li, li dwe konn ekri e li dwe konn
konte. Fòk li kapab jije, analize e peze enfomasyon yo pou l kapab jije sa k
bon ak sa k pa bon, e kisa ki pi bon pou li, anfonksyon de enterè li kòm
sitwayen. Nan refleksyon sa a, li klè ke sitwayen an dwe gen kapasite klè, pou
li defini kisa ki reprezante enterè li. Li difisil anpil pou yon demokrasi
fonksyone si sitwayen li yo pa konnen ni li ni ekri ni konte. Peyi nou gen gwo
defi pou li leve nan nivo sa a. Nap viv nan yon peyi kote nivo moun ki
analfabèt reprezante preske 56 pousan aloske 52 pousan pwofesè kap fè lekòl pa
gen kalifikasyon pou yo pwofesè. Jodi a si nou vle ke demokrasi nou mache
toudbon, fòk nou komanse reflechi sou kijan nou pral bay edikasyon peyi nou
jarèt. Peyi a ta renmen tande ki pwogwam edikasyon chak lidè politik genyen pou
nasyon an.
Demokrasi a se yon sistèm ki
komplèks. Pou kapab kompran li byen fòk ou viv li nan kè w, nan kilti w men fòk
ou chache tou. Pou kompran sistèm sa a, lanvè tankou landwat, fòk w al gade sa
yon seri de gwo zotobre te ekri. fòk wal li Periclès, Aristote, Montesquieu,
Spinoza, Locke, Kant, Tocqueville, Stuart Mill, Marx, Lenine ak Schumpeter fòk
nou al chache sou listwa panou tou. Kòman demokrasi te mache lakay nou an Afrik anvan ke nou ateri an Ayiti.
Pa bliye pa gen pèson lòtbò
dlo ki kapab konstwui demokrasi pou ou. Se oumenm sèlman kòm ayisyen ki gen
kapasite detèmine kisa demokrasi panou dwe sanble. Sa pa vle di ke nou pap pran
konsèy nan men lòt moun. Sa vle sèlman di ke nou pap pran dikte. Jodi a, moun
ki konnen yo genyen yon responsabilite pou yo bay kontribisyon yo pou avansman
demokrasi a. Yo pa kapab chita e rete gade anakopilis yo ki pa komprann anyen
dappiyan peyi a pandan ke yap mete kompetans yo deyo. Bagay yo dwe chanje.
-3.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
